موانع و عوامل رشد تحقیقات در ایران

خبرگزاری جمهوری اسلامی

گزارش از: مریم مولوی
هدف از انتخاب شعار "بدون پژوهش و مطالعه تصمیم‌گیری نکنیم" برای هفته پژوهش و فناوری امسال پر رنگ کردن نقش پژوهش در تصمیم‌گیریها اعلام شده است. اهمیت پژوهش و تحقیق در دنیای امروز به حدی است که در ارزیابی کارنامه علمی هر کشور، میزان ارایه مقالات تحقیقاتی و پژوهشی در محافل علمی در نظر گرفته می‌شود. از این رو کشورهای صنعتی برای دستیابی به علم و صنعت حضور در پایگاههای تحقیقاتی را برگزیدند. در سایه انجام تحقیق و پژوهش کشورها می‌توانند به جای تغذیه از افکار دیگران ، خود اندیشه‌سازی کنند. در دنیای امروز اصلی‌ترین عامل در توسعه کشورها، دانایی محور شدن اقتصاد و رشد دانش فنی است.
* بودجه تحقیقات
پیتر بولر استاد تاریخ علوم در دانشگاه کویینز در بلفاست، آمریکا را قوی‌ترین اقتصاد علمی در جهان معرفی می‌کند که بیشترین سرمایه‌گذاری را به نحو منسجم صرف علم می‌کند و ثمر آن را می‌چیند. تحلیل‌گران، موفقیت آمریکا را تا حد زیادی مرهون سرمایه‌گذاری بسیار عظیم برای جذب بهترین استعدادها برای کار در مجهزترین آزمایشگاهها و وضع مقررات برای حمایت از سرمایه‌گذاری در زمینه تحقیقات می‌دانند. براساس اعلام بنیاد ملی علوم آمریکا، در سال ‪ ۲۰۰۴‬این کشور ‪۳۰۱/۵‬ میلیارد دلار صرف تحقیق و توسعه در صنعت و دانشگاهها کرد. این مبلغ از مجموع سرمایه‌گذاری کشورهای انگلیس، کانادا، فرانسه، آلمان، ایتالیا و ژاپن هم بیشتر است.

هرسال حدود ‪ ۱۲۰‬میلیارد دلار درجهان برای تحقیق هزینه می‌شود که سهم کشورهای در حال توسعه تنها ‪ ۵‬میلیارد دلار است. براساس آمارهای بانک جهانی میزان تحقیقات کشورهای توسعه یافته ‪۲۰‬ برابر کشورهای عقب افتاده و در حال توسعه است. در حالی که بودجه تحقیقاتی کشورهای پیشرفته بیشتر از دو درصد تولید ناخالص ملی و میانگین این رقم در کشورهای در حال توسعه یک درصد است، در کشور ما سهم بودجه تحقیقاتی در سال ‪ ، ۰/۸۷ ،۸۳‬درسال ‪ ۰/۶۷ ، ۸۴‬و سال ‪ ۸۵‬به ‪ ۰/۶۴‬درصد رسید که این امر باعث افت پژوهش در دانشگاهها شده است.

این در حالی است که براساس قانون برنامه چهارم در سال ‪ ،۸۸‬سهم پژوهش علمی کشور از تولید ناخالص ملی باید به سه درصد برسد.

بر اساس اعلام وزارت علوم و تحقیقات فقط ده درصد از اعتبارات پژوهش کشور بطور هدفمند و سیاست‌گذاری شده، هزینه می‌شود. استفاده نادرست از بودجه تحقیقاتی کشور موجب پایین آمدن ارزش افزوده تحقیقات در کشور شده است. از طرف دیگر فقط از ‪ ۲۵‬درصد یعنی یک چهارم توان متوسط تحقیقاتی کشور استفاده می‌شود و قابلیت‌های محققان ایرانی بلااستفاده می‌ماند. کمبود سرمایه‌گذاری در بخش پژوهش و تحقیقات تقاضا محور، فقدان دانش بازاریابی در میان محققان و عدم تبیین جایگاه واقعی پژوهش بین مدیران ارشد دولتی و بخش خصوصی، از موانع موجود در امر تحقیق است. با این حال اعتبار ‪ ۱/۲۶‬درصدی تولید ناخالص ملی در بخش پژوهش و تحقیقات کشور که قرار است در بودجه سال ‪ ۸۶‬منظور شود، می‌تواند حیات تازه‌ای در این حوزه بدمد. بر اساس پیش‌بینی‌ها در سال ‪ ۱۳۸۷‬سهم تحقیقاتی کشور ‪ ۱/۸۷‬درصد تولید ناخالص داخلی کشور خواهد بود. با ادامه این روند سهم پژوهش در سال ‪ ۱۳۸۸‬و در پایان برنامه چهارم توسعه به ‪ ۲/۵‬درصد تولید ناخالص داخلی خواهد رسید.

* نقش آموزش
دکتر علی‌اکبر جلالی عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران تغییر روش آموزشی از شنیداری به دیداری و شنیداری را هدف مدارس هزاره سوم بیان می‌کند. براین اساس آموزش‌ها در هزاره سوم باید گرایش پژوهش محوری داشته باشد تا نتایج مطلوب و نوین به دست آید.  در مدارس هزاره سوم نوآوری و خلاقیت محوراصلی آموزش‌ها خواهد بود. در کشورهای پیشرفته با استفاده از امر تحقیق که از سنین پایین آغاز می‌شود راه و روش درست فکر کردن و چگونه عمل کردن را فرا می‌گیرند. اما در ایران نظام آموزشی مبتنی بر محفوظات است و دانش آموزان پژوهشگر و کنجکاو تربیت نمی‌شوند. دانش‌آموزان عادت کرده‌اند کتاب بخوانند، حفظ کنند و امتحان بدهند ولی هیچ گاه در به کارگیری افکار خود، سعی نمی‌کنند. در مدارس ایران علوم به صورت کاربردی در نیامده است در حالی که تجربه و آزمودن علوم در آزمایشگاهها و مراکز تحقیقاتی نقش مهمی در تولید علم و توسعه ایفا می‌کند. اگر این فرهنگ از همان آغاز به جوانان آموزش داده شود در آینده شاهد افرادی با روحیه پژوهشگری خواهیم بود.

دکتر عباس اخوان سپهی استادیار گروه میکروبیولوژی دانشگاه آزاد در مورد اهمیت پژوهش در دانشگاهها می‌گوید در کشور ما به آموزش بهای زیادی داده می‌شود، اما به پژوهش همچون یک کالای لوکس نگریسته می‌شود. دانشگاهها در کشورهای مهم اروپایی و آمریکا فقط آموزشگاه نیستند کار اصلی دانشگاه تولید علم، تحقیق و پژوهش است، فرق دانشگاه با آموزشگاه در نوآوری است. دانشگاهها اگر بخواهند در علم حرفی برای گفتن داشته باشند باید نوآوری علمی داشته باشند. چین به عنوان پرجمعیت‌ترین کشور دنیا از نظر علمی نیز پیشرفت خوبی کرده است و در بسیاری از زمینه‌ها حرف اول را می‌زند. نخبگان چینی روش تحقیق و تولید را درکشورهای پیشرفته آموختند، به کشورشان بازگشتند و در آنجا تولید علم کردند و اکنون دنیا را به خودشان وابسته کرده‌اند. دانشگاهها باید در انتقال فناوری نقش محوری داشته باشند. دانشگاهها شرایط مناسبی برای تحصیل و تربیت دانشمندان، متخصصان توسعه اقتصادی و کارشناسان سیاسی فراهم می‌کنند و اطلاعات بی‌طرفانه‌ای تولید می‌کنند. اما دانشگاهها برای ایفای این نقش نیازمند اصلاح هستند.

بطور سنتی فناوری از کشورهای پیشرفته به سوی کشورهای در حال توسعه جریان داشته است. در کشورهای در حال توسعه همواره تفکر غالب این بوده است که منابع اندک و تخصص برای مشکلات فوری‌تر مانند افزایش تولیدات کشاورزی و دسترسی به آب آشامیدنی سالم اختصاص یابد. این درحالی است که بسیاری از این چالشها بدون ایجاد ظرفیت‌های بومی در علوم و فناوری برطرف نخواهد شد. اکنون کشورهای در حال توسعه به فکر دست یافتن به قابلیتهای علمی و فناوری خود افتاده‌اند. با این روند، شیوه متعارف انتقال فناوری تغییر یافته است. این کشورها اقدام به ایجاد پیوندهای علمی با کشورهای توسعه یافته کرده‌اند که نمایانگر همکاریهایی واقعی و برابر است.

کشورهای در حال توسعه دست کم به یک دانشگاه در سطح جهانی که قادر به آموزش و تحقیق در رشته‌های علمی و مدیریت علم و فناوری باشند نیاز دارند. این کشورها باید با فراهم کردن فرصتهای شغلی مناسب و امکان پیشرفت برای پژوهشگران، از فرار مغزها جلوگیری کنند. همچنین با ایجاد انگیزه برای محققان برای بکارگیری دانش خود در زمینه ابداعات و فناوری، انتقال دانش و فناوری از دانشگاهها به بخش خصوصی کشور ترغیب شود. دانشگاهها باید از موسسه‌هایی جدا از جامعه خود، به موسسه‌هایی مکمل جامعه تبدیل شوند. ایجاد دفاتر انتقال فناوری در داخل دانشگاهها به این کار کمک می‌کند.

انتقال فناوری به رفع فقر، ایجاد ثروت، بهبود سلامت عمومی و حفظ محیط زیست کمک می‌کند. انتقال فناوری فقط زمانی به رفع فقر کمک می‌کند که فناوریها براساس اولویت‌های فقرا انتخاب شود.

کارشناسان می‌گویند هرچند در ایران "عرضه دانش" همیشه از شاخص‌های پیش‌بینی شده جلوتر بوده، اما "تقاضای بازار" براثر عوامل مختلف و کم توجهی به مقوله تحقیقات همواره عقب‌تر از پیش‌بینی‌ها حرکت کرده است. سرمایه‌گذاری روی رشته‌های علوم انسانی در دانشگاهها که مبنای رشد و توسعه علوم دیگر محسوب می‌شوند نباید مورد غفلت قرار گیرد. برای آنکه دانشگاهها بتوانند همه استعدادها و نخبگان را جذب کنند باید اختیارات لازم به آنها واگذار شود. براین اساس تهیه "نقشه جامع علمی" کشور مبتنی بر نگاه متوازن به رشته‌های علمی می‌تواند دستیابی به سند چشم‌انداز ‪ ۲۰‬ساله توسعه کشور را سرعت بخشد.

* تحقیقات کاربردی
تحقق اهداف برنامه چشم‌انداز توسعه مستلزم ورود پژوهش و تحقیق به چرخه اجرایی و صنعتی کشور است.  اما توزیع منابع پژوهشی ناعادلانه است و ‪ ۹۵‬درصد پژوهش‌ها در کشور دولتی و بسیاری از پژوهش‌ها بیان مساله و نه حل مساله است. نگرش اصولی به این مساله وجود ندارد و نتایج تحقیقات به اندازه کافی در اختیار مصرف‌کنندگان قرار نمی‌گیرد.

دکتر اخوان در این‌باره با اشاره به فاصله زیاد بین پژوهش و صنعت می‌گوید کارخانه‌ها در واقع مونتاژ خارج از کشورند و طراحی آنها براساس نیاز خارج و عدم نیاز به پژوهش انجام شده است. این استاد دانشگاه انجام پژوهش‌های بنیادی، کاربردی و محدود را توصیه می‌کند چرا که پژوهش‌های بزرگ نیازمند بودجه‌های کلان و حمایت هستند. موضوع تحقیق نیز باید بر اساس نیاز جامعه و تاثیر آن بر مصرف‌کنندگان یافته‌های پژوهش انتخاب شود، طرحهای پژوهشی و تحقیقاتی باید راهکار رفع مشکلات عمومی را ارائه دهند و متناسب با نیازسنجی‌ها برای پاسخگویی به مطالبات قشرهای مختلف جامعه اجرا شوند. بر این اساس رفع تنگناهای مردم، افزایش درآمد و اشتغال زایی از محورهای اساسی پژوهش و تحقیقات تلقی می‌شود.

عدم توجه به نیازهای جامعه و کاربردی نبودن برخی از طرح‌های پژوهشی از مهم‌ترین معضلات بخش پژوهش در دانشگاه است. برخی پژوهش‌های انجام شده توسط هیات علمی دانشگاه برغم کیفیت بالای علمی، بدون توجه به نیازهای جامعه طراحی شده و قابلیت استفاده چندانی ندارد. در کشور ما بیشتر به تعداد مقالات علمی توجه می‌شود و اغلب کمیت بر کیفیت اولویت پیدا می‌کند، در حالی که با سیاست پژوهی علمی ممکن است تشخیص یک نیاز، به تعیین صحیح یک موضوع تحقیق کمک کند. ایجاد مشارکتهای شبکه‌ای بین دانشگاه، صنعت و دولت فواید چند جانبه دارد. در این حالت دانشگاه اصالت آموزشی خود را حفظ می‌کند و در همان حال صنعت از مزایای نوآوری بهره‌مند می‌شود.

* فرهنگ تحقیق
علاوه بر وجود محقق و حمایتهای مالی، پژوهش مستلزم "فرهنگ پژوهش" نیز هست. برای تولید علم، ارائه مقالات علمی و ایفای نقش در توسعه علم به تنهایی کافی نیست و اصل در بوجود آوردن "تفکر علمی" است که پایدار می‌ماند. طرح آرمانهای علمی ملی مانند "ایجاد جهش علمی" ، "نهضت نرم‌افزاری علم" ، "نظریه‌پردازی در علوم پایه" و "وابسته کردن حیات کشور و انقلاب به توسعه علمی" در کنار تجلیل از دانش و دانشمندان به تحقق جامعه پژوهشی، علمی و دانایی محور کمک می‌کند.

پیتر بولر استاد تاریخ علوم در بلفاست به کشورهایی مثل چین، کره جنوبی، ژاپن، سنگاپور که در زمینه تحقیقات علمی سرمایه‌گذاری می‌کنند توصیه می‌کند به عوامل غیرمادی نیز توجه کنند. او این عوامل را تبادل افکار و رقابت‌جویی بین دانشجویان و محققان در محیطهای دانشگاهی بیان می‌کند. بولر معتقد است دانشمندان بجای آنکه یافته‌های خود را مخفی نگه دارند باید آنها را در کنفرانس‌ها و مجلات ارایه کنند و یک سنت بحث آزاد را در محافل علمی رواج دهند.

* جایگاه جهانی و منطقه‌ای ایران در تولید علم
ایران در تولید علم جزو بهترین‌های منطقه است. از نظر جایگاه تولید علم رتبه دوم و سوم منطقه را در اختیار دارد و رشد تولید علم در ایران ‪ ۱۴‬درصد است. با این حال سهم ایران در تولید علم جهان نیم درصد و در تجارت الکترونیکی صفر است. آرمان کشور ایجاد جنبش فناوری و رسیدن به جایگاه اول علمی در منطقه است. براساس تاکید رهبر معظم انقلاب اسلامی، ایران باید در ‪ ۵۰‬سال آینده باید به قدرت علمی بین‌المللی تبدیل شود.

در حال حاضر برای هر یک میلیون نفر، ‪ ۱۲۰۰‬پژوهشگر درکشور وجود دارد در حالی که استاندارد جهانی آن ‪ ۱۴۰۰‬نفر است. ایران قصد دارد در ده سال آینده جزو ‪ ۱۵‬کشور برتر جهان از نظر علمی باشد که بطور حتم قابلیت دست یافتن به این هدف را دارد. موفقیت پژوهشگران جوان ایرانی در طرحهای بدیع علمی مانند سلولهای بنیادی، درمان ضایعات نخاعی، همتاسازی حیوانات و انرژی هسته‌ای نویدبخش آینده‌ای روشن برای کشور است.

* فناوریهای نوین
اهمیت سرمایه‌گذاری بر روی فناوریهای نوین، ایجاد فضای رقابتی و ایجاد قوانین تجارتی در توسعه مبتنی بر دانش به هیچ وجه کمتر از عوامل علمی و آموزشی نیست. با توجه به اهمیت علوم و فناوریهای جدید در توسعه کشورها، سه حوزه فناوری زیستی، فناوری نانو، و فناوری اطلاعات در کشور ما اولویت یافته و سرمایه گذاریهای قابل توجهی بر روی آنها در حال انجام است.

* پارک‌های فناوری و مراکز رشد
اولین پارک فناوری ‪ ۵۰‬سال پیش در کشور آمریکا تاسیس شد. پارکها و مراکز فناوری به رشد و توسعه مالی و علمی شرکتها کمک می‌کند. وظیفه اصلی این پارکها تحقیق در مورد مسائل علمی است. در دنیا هزار پارک فناوری و ‪ ۴‬هزار مرکز رشد فناوری وجود دارد. در ایران نیز حدود ‪ ۱۴‬پارک فناوری ایجاد شده است.

به گفته دکتر اخوان در شرایطی که صنعت حمایتی از پژوهشگران نمی‌کند، مراکز رشد برای حمایت از پژهشگران و صنعتی کردن طرحهای آنها موثر است. این محقق توسعه مراکز علمی را ابزار توسعه پایدار کشورها بیان می‌کند.

* متولی توسعه علمی کشور
ضعف مدیریت یکی از مهمترین تنگناهای پژوهش و تحقیقات در کشور محسوب می‌شود و متولی توسعه علمی و پژوهشی نیز نامشخص است و معلوم نیست نخبگان و مخترعان برای باروری طرحهای خود باید به کدام نهاد و مرجع علمی مراجعه کنند. جهش علمی نیازمند مدیریت صحیح ظرفیتها و استعدادهای متراکم موجود در کشور است. برای ایجاد فضای پرنشاط علمی درمراکز دانشگاهی و تحقیقاتی مدیریت صحیح ضرورت دارد که انتخاب مدیران و تخصیص بودجه و امکانات بر اساس شایسته سالاری انجام شود. نبود ساز و کار و فرآیند مناسب تصمیم‌گیری برای بکارگیری طرح‌های پژوهشی، موجب انباشته شدن و خاک خوردن نتیجه تحقیقات در بسیاری از کتابخانه‌های اداره‌های دولتی شده است.

کاربردی کردن پژوهش‌ها، ارتباط مراکز علمی با صنایع، دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور ، کمک به نوآوری و حمایت از تحقیقات از جمله وظایف این مرجع علمی خواهد بود. امروزه پژوهش، کلید دانایی و دستاوردهای آن، زیر بنای توسعه همه جانبه و پایدار جوامع در حال رشد محسوب می‌شود که می‌تواند زمینه ساز تحقق جامعه پژوهشی، علمی و دانایی محور باشد.