چرا نمونه تصادفی؟ چرا فرضیه و آزمون؟

جلسه دفاعیه پژوهشی درباره وضع اشتغال دانش آموختگان دانشگاه جامع فرصت مناسبی برای طرح چند نکته فراهم کرد که ممکن است برای کارشناسان عزیز٬ به ویژه کسانی که در عرصه های فنی و مهندسی تخصص دارند٬ با ابهاماتی همراه باشد. طرح برخی از پرسش ها در این جلسه نشان داد که هنوز برخی از مبانی پژوهش برای متخصصان یاد شده مبهم مانده است. لذا با همکاری استاد بزرگوار جناب آقای بینقی ٬ این پرسش ها در اینجا به شکل های ساده تری مطرح می شود و پاسخ های اولیه برای آنها نوشته می شود. بحث و بررسی بیشتر در این موارد می تواند به رفع ابهام های یاد شده کمک کند.

۱- آیا می توانیم برای همه افراد جامعه مورد نظر یک پژوهش٬ پرسشنامه بفرستیم و سپس پاسخ های دریافتی را ملاک قضاوت درباره جامعه قرار دهیم؟

 در پاسخ می توان گفت که هرقدر نمونه آماری بزرگتر باشد، نتایج به دست آمده قابل اطمینان تر است. پس اگر بتوانیم همه جامعه را مورد پرسش قرار دهیم، بی تردید باید همین کار را انجام دهیم. اما چنین کاری معمولا بسیار دشوار و زمان بر است. یکی از دلایلی که پژوهشگران به جای سرشماری به سراغ نمونه برداری می روند، هزینه های سرشماری است.

البته نمونه برداری هم کار ساده ای نیست زیرا نمونه باید معرف جامعه باشد تا بتوان نتایج حاصله را به جامعه آماری تعمیم داد. استاد عزیزم جناب آقای دکتر محمود شیرازی زمانی که در دانشگاه شهید بهشتی در محضرشان شاگردی می کردم فرموده بودند که نمونه برداری می تواند غیراحتمالی یا احتمالی باشد. نمونه غیراحتمالی ممکن است برمبنای دردسترس بودن یا به صورت قضاوتی تعیین شود. مثلا اگر سریک چهارراه بایستیم و به صورت "دیمی" از هر کس از آنجا رد می شود پرسش کنیم، هرقدر هم تعداد نمونه افزایش یابد، نتیجه حاصله نظر جامعه را نشان نمی دهد و تنها می توان گفت گرایش یک عده از مردم را نشان می دهد. نمونه برداری قضاوتی هم زمانی است که از عده خاصی (مثلا دانشجویان یک دانشگاه) پرسشی را مطرح نماییم. قطعا نتایج به دست آمده را نمی توان به همه شهروندان تعمیم داد. اما نمونه تصادفی بر اساس اصول و قواعد احتمالات صورت می گیرد و مهمترین شرط آن، تصادفی بودن است. منظور از تصادفی این است که همه آحاد جامعه، شانس یکسانی در انتخاب شدن داشته باشند. روشی که بتواند یک نمونه واقعا تصادفی را برگزیند، بسیار دشوار است و نیازمند تعمق و برنامه ریزی منطقی است.

اما وقتی پرسشنامه خود را برای جامعه آماری نمونه (که می تواند تمام جامعه هم باشد) می فرستیم، نرخ بازگشت باید کافی باشد. مثلا اگر ما پرسشنامه ای برای تمامی 3000 نفر کارکنان یک کارخانه می فرستیم و 1000 نفر از آنان هم به ما پاسخ می دهند، نتایج ما قابل تعمیم به تمام کارخانه نیست. زیرا فرضا تنها افرادی که سواد یا وقت کافی داشته اند به ما جواب داده اند و ممکن است نظرات به دست آمده تنها معرف نظر مدیران و کارشناسان و متخصصان باشد. اما اگر کارکنان در گروههای کارگران ساده (1500 نفر)، تکنسین ها (1000 نفر)، کارشناسان (300 نفر) و مدیران (200 نفر) قرار دارند و ما بجای 3000 پرسشنامه، فقط 750 پرسشنامه به نسبت مساوی بین این گروهها توزیع کرده باشیم و تنها 600 پاسخ (حدودا به نسبت مساوی از هر گروه) دریافت کرده باشیم، نتایج پژوهش قابل اتکاء و قابل تعمیم است. یعنی این 600 پاسخ بسیار با ارزش تر از آن 1000 پاسخ است.

جناب آقای دکتر مهدی ایران نژاد پاریزی که افتخار شاگردی ایشان در موسسه تحقیقات و آموزش مدیریت نصیبم شد، معتقد بودند باید با پیگیری از طریق مکاتبه یا تلفن زدن، تعداد پاسخ های دریافت شده را به بیش از 75 درصد کل پرسشنامه های ارسالی رساند. ایشان با استناد به منابع علمی جهانی می فرمودند که اگر کمتر از 50 درصد جواب دریافت شود، نمی توان نتایج حاصله را به جامعه مورد نظر تعمیم داد. فراموش نکنیم که حداقل های مورد اشاره ایشان به 25 سال پیش تعلق دارد. در آن زمان بانک اطلاعاتی از افراد در دست نبود، امکان ارسال ایمیل و استفاده از تلفن همراه و بسیاری از پیشرفتهای عظیمی که در عرصه اطلاعات و ارتباطات صورت گرفته است، یا وجود نداشت و یا بسیار ضعیف بود.

2- آیا استفاده از فرضیه آماری و به کار بردن ضریب همبستگی یا ضریب اینوباخ به زمانی مربوط می شود که بخواهیم دو جامعه را با هم مقایسه کنیم؟

دکتر حیدرعلی هومن در صفحه 14 کتاب "شناخت روش علمی در علوم رفتاری (پایه های پژوهش)" که در سال 1374 به عنوان کتاب برگزیده سال انتخاب شد، به نقل از کرلینگر پژوهش علمی را چنین تعریف می کند:

پژوهش علمی عبارت است از مطالعه نظامدار، کنترل شده، تجربی و انتقادی یک یا چند قضیه فرضی درباره روابط احتمالی میان پدیده های طبیعی

البته مقصود آن نیست که هر پژوهشی حتما باید فرضیه داشته باشد. در صفحه 63 همان کتاب می خوانیم که در برخی پژوهشها (به ویژه مطالعات انکشافی)، مناسب یا حتی ممکن نیست که بتوان درباره نتایج پژوهش پیش بینی کرد، و در آنها فقط مسئله بیان می شود که در این صورت آزمون آماری آنها احتمالا دو سویه خواهد بود. دکتر هومن در بیان انواع مطالعات پژوهشی (صفحه 251) می نویسند: "اهم این مطالعات عبارت است از مطالعات موردی، تاریخی، توصیفی، اکتشافی، طولی و مقطعی، میدانی، آزمایشگاهی، تجربی و پس رویدادی، همبستگی و همخوانی، تجربی حقیقی و شبه تجربی." سپس چهار مولفه اصلی طرحهای پژوهشی یعنی مقایسه، دستکاری، کنترل و تعمیم پذیری را تشریح می کنند و نشان می دهند که حتی در طرحهای پیش آزمایشی نیز که ضعیف ترین طرحهای پژوهش محسوب می شود (صفحه 325)، بازهم فرضیه پژوهشی و آزمون فرضیه مطرح است.

اما آلفای کرونباخ ضریبی است که برای تایید پایایی پرسشها به کار می رود و ارتباطی با آزمون فرضیه ندارد. بازهم با استفاده از درسهای دکتر شیرازی عرض می کنم: ما بجز آمار توصیفی، آمار استنباطی داریم که به شاخص های رابطه ای، آزمون های میانگین، تطابق توزیع و رگرسیون قسمتهایی از آن محسوب می شود.

در مورد شاخص های رابطه ای، اگر نوع داده کمی باشد ضریب همبستگی پیرسن، رتبه ای باشد ضریب همبستگی اسپیرمن یا ضریب همبستگی کندال، اسمی باشد ضریب همبستگی کندال، آماره خای مربع در جداول توافقی، ضریب فی، v کرامر به کار می رود.

در مورد آزمون های میانگین، اگر یک گروه داشته باشیم آزمون پارامتری t یک نمونه ای، دو گروه مستقل اسمی داشته باشیم آزمون خای دو برای رابطه، دو گروه مستقل کمی یا رتبه ای داشته باشیم آزمون پارامتری t نمونه های مستقل یا آزمون ناپارامتری من - ویتنی، دو گروه وابسته اسمی داشته باشیم آزمون مک نمار، دو گروه وابسته کمی یا رتبه ای داشته باشیم آزمون پارامتری t نمونه های وابسته یا آزمون ناپارامتری ویلکاکسون یا آزمون ناپارامتری علامت، و اگر بیش از دو گروه داشته باشیم آزمون پارامتری واریانس ساده یا آزمون ناپارامتری کروسکال - والیس برای k نمونه یا آزمون ناپارامتری فریدمن - کوکران Q ، کندال w به کار می رود.

در مورد تطابق توزیع اگر داده کمی یا رتبه ای باشد آزمون ناپارامتری کولموگراف - اسمیرنف، اگر اسمی دو مقداری باشد آزمون ناپارامتری دو جمله ای یا آزمون ناپارامتری تصادفی بودن، اگر اسمی بیش از دو مقدار باشد آزمون ناپارامتری خای مربع به کار می رود.

به علاقه مندان پیشنهاد می شود برای اطلاعات بیشتر در مورد رگرسیون و آزمون فرض آماری میانگین یک جامعه، آزمون فرض مقایسه میانگین دو جامعه، آزمون مشاهدات زوجی، آزمون نسبت موفقیت دوجامعه، آزمون فرض مقایسه نسبت موفقیت در دو جامعه، آزمون فرض آماری واریانس یک جامعه، آزمون فرض آماری برای مقایسه نسبت واریانس دو جامعه، آزمون استقلال، آزمون همگونی، آزمون نیکویی برازش، آزمون های تعقیبی، آزمون توکی، آزمون معنی دار بودن ضریب همبستگی، و انواع آزمونهای ناپارامتری به کتاب "روشهای آمار کاربردی با رویکرد آمار در پژوهش" نوشته دکتر محمود شیرازی، نشر شکوه اندیشه سال 1383 مراجعه کنند.

رشد سریع درصد تعداد دانشجویان زن

در سایت موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی وزارت علوم٬‌ تحقیقات و فناوری اطلاعاتی در مورد تعداد پذیرفته شدگان٬ دانشجویان٬ دانش آموختگان و سایر آمار و ارقام مربوط به آموزش عالی وجود دارد که نسبتا به روز است.

در میان این اطلاعات٬ جدول مقایسه تعداد پذیرفته شدگان برحسب سال و به تفکیک دوره تحصیلی و جنسیت از سال تحصیلی ۷۶-۷۵ تا سال تحصیلی ۸۵-۸۴ ٬ می تواند نشان دهنده یک گرایش بسیار مهم در ایران باشد. اگر درصد پذیرفته شدگان زن نسبت به کل پذیرفته شدگان را محاسبه کنیم٬ روند افزایش نسبت دانشجویان زن بسیار چشمگیر است و نشان می دهد که تقریبا در تمام مقاطع تحصیلات عالی٬ دختران ایرانی به هر دلیل سهم روزافزونی را به خود اختصاص می دهند و گوی سبقت را از پسران ربوده اند. بجز دکترای تخصصی که شاهد افت و خیز بوده است٬ در سایر مقاطع تحصیلات عالی به ویژه در دکترای حرفه ای٬ درصد پذیرفته شدگان زن به مرد تقریبا به صورت دائم افزایش داشته است.

این درصدها را پس از روند کردن اعداد٬ در جدول زیر نشان داده ام.

	۷۶-۷۵	۷۷-۷۶	۷۸-۷۷	۷۹-۷۸	۸۰-۷۹	۸۱-۸۰	۸۲-۸۱	۸۳-۸۲	۸۴-۸۳	۸۵-۸۴
۱	۳۷	۳۶	۳۷	۳۷	۳۸	۳۸	۳۹	۴۰	۳۸	۴۴
۲	۴۶	۴۸	۵۲	۵۶	۵۹	۶۱	۶۳	۶۲	۶۲	۶۳
۳	۱۷	۱۷	۲۱	۲۲	۲۷	۲۹	۳۰	۳۴	۳۷	۴۰
۴	۴۶	۴۹	۵۱	۵۵	۵۴	۵۷	۶۱	۶۰	۶۰	۶۲
۵	۳۲	۳۰	۲۵	۲۳	۲۶	۲۷	۲۶	۲۷	۲۸	۳۱
۶	۴۳	۴۳	۴۶	۴۸	۵۱	۵۲	۵۳	۵۴	۵۴	۵۵

ردیف های ۱ تا ۵ به ترتیب بیانگر دوره های تحصیلی کاردانی٬ کارشناسی٬ کارشناسی ارشد٬ دکترای حرفه ای٬ و دکترای تخصصی هستند. ردیف ۶ جمع کل پذیرفته شدگان را نشان می دهد. در کل و نیز در مقاطع کارشناسی و دکترای حرفه ای٬ تعداد دختران از تعداد پسران پذیرفته شده بیشتر است. در سایر موارد نیز موفقیت دختران چشمگیر است. به ویژه در مقطع کارشناسی ارشد٬ طی ۱۰ سال درصد زنان ۱۳۵ درصد افزایش یافته و از ۱۷ به ۴۰ رسیده است.

به وضعیت علمی کنونی کشور اکتفا نکنیم.

وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی: افزایش ‌١٠ برابری تعداد مقالات پژوهشی طی شش سال گذشته نکته مثبتی است که باید به آن افتخار کرد اما اکتفای تنها به داشته ها منجر به عقب ماندگی کشور در امر تحقیقات می شود. بیش از ‌٥٠ درصد مقالات ما در مجلاتی که «ضریب تاثیر» آن کمتر از یک بوده، منتشر شده است. همچنین میزان ارجاعات بهترین مقالات ما ‌١٢ بوده است. (ایسنا)

وزیر علوم‌٬ تحقیقات و فناوری: تعداد پژوهشگران که براساس آخرین تخمین ها حدود 1200 نفر در یک میلیون در کشور است باید با افزایش مراکز تحقیقاتی و رشد دوره های تحصیلات تکمیلی به 1400 نفر که متوسط جهانی آن است برسد. میزان سرمایه گذاری پژوهش نیز حدود 64 صدم از معیار درامد ناخالص ملی است که از متوسط جهانی یک و نیم درصد و متوسط کشورهای در حال توسعه یک درصد هم کمتر است. تعداد مقالات منتشر شده در مجلات علمی٬ پژوهشی داخلی در سال 1385 حدود 5000 مقاله و مقالات خارجی 5800 مقاله بوده است. با وجود آن که تولید علم کشور دو پله صعود کرده است اما همچنان از لحاظ رتبه جایگاهی در دنیا و کسب مقام نخست در منطقه که باید در آن قرارداشته باشیم٬ کافی نیست. ثبت اختراعات داخلی نیز از مرز 4000 اختراع در سال اخیر فراتر رفته است که در مقایسه با 2700 اختراع پارسال از رشد خوبی برخوردار بوده است . البته این میزان باید به عدد 5 رقمی برسد تا نشان دهنده حرکت و جنبش نوآوری و تولید فناوری در کشور باشد. (واحد مرکزی خبر)